Wąsowo

Pierwsze wzmianki o WANSSOWIE pochodzą z 1403 roku. Po licznych zmianach ostateczna nazwa ukształtowała się w 1841 roku.

O dawnej przeszłości wsi świadczy przebadana tu wielokulturowa osada przedhistoryczna, istniejąca od okresu neolitu. W XIV w. Wąsowo należało do klasztoru benedyktynów w Lubiniu, ale przed 1408 r. przeszło w ręce prywatne - początkowo Porajów, potem Niegolewskich, Rogowskich i Zakrzewskich. W 1776 r. wieś kupił Kazimierz Raczyński, ale wkrótce odstąpił ją Sylwestrowi Sczanieckiemu z Brodów, który w latach ok. 1780 - 86 wzniósł tu swą główną siedzibę. Niedługo jednak zmarł, a do rozkwitu tutejszy majątek doprowadziła jego żona Anastazja ze Skórzewskich (1750 - 1835). Po niej gospodarował tu Konstanty Sczaniecki, który utracił wieś wskutek przymusowej licytacji. Od 1868 roku jej właścicielem był Richard von Hardt, bankier i przemysłowiec z Berlina, który posiadał również Chraplewo i Głuponie. W latach 1941 - 42 znajdował się tu hitlerowski obóz pracy dla Żydów, którzy na płn. od wsi przygotowywali budowę autostrady. W 1944 r. do tutejszego majątku władze niemieckie przewiozły część zbiorów poznańskiego Muzeum Miejskiego, aby je uchronić przed bombardowaniami.

W Wąsowie znajduje się tu rozległe założenie pałacowo - parkowe. Piętrowy pałac, zbudowany dla Sczanieckich po 1781 r., reprezentuje formy przejściowe od baroku do klasycyzmu. Ma plan prostokąta z 3 płytkimi ryzalitami, kryty jest dachem czterospadowym. Kartusz na fasadzie zawiera herby: Osoria Sczanieckich i Ogończyk Skórzewskich. Gazon przed budowlą jest pozostałością dawnego paradnego dziedzińca.

Obok stoi klasycystyczna kaplica Wniebowstąpienia Pańskiego, zbudowana ok. 1790 - 1800 r. z fundacji Anastazji Sczanieckiej. Ma formę wzorowanej na Panteonie rotundy, krytej półkolistą kopułą z latarnią. Neorenesansowe wyposażenie wnętrza pochodzi z poł. XIX w. Pierwotnie była to kaplica dworska. Od 1945 r. jest kaplicą publiczną, przy której w 1992 r. utworzono parafię. Obok kaplicy rośnie pomnikowy cis.

Nieco dalej w latach 1870 - 72 Hardtowie postawili okazały zamek neogotycki , który po rozbudowaniu ok. 1900 r. jest wielką pseudoobronną budowlą z 8 - boczną wysoką wieżą, wzniesioną z cegieł klinkierowych z użyciem piaskowcowych ozdób na elewacjach. Wewnątrz zachowały się stylowe dekoracje, m.in. neorenesansowe boazerie. Wokół rozciąga się park krajobrazowy (50,13 ha), jeden z największych w Wielkopolsce, rozplanowany na terenie o urozmaiconej konfiguracji, położonym po obu stronach wydłużonej doliny. Rosną w nim liczne pomnikowe drzewa, w tym dęby o obw. do 590 cm, buki do 580 cm, lipy do 490 cm, kasztanowce do 360 cm, buk odmiany purpurowej o obw. 480 cm. W części płn., mającej charakter zbliżony do leśnego, znajduje się założony w końcu XIX w. cmentarz rodziny Hardtów. Przy bramach wjazdowych zachowały się eklektyczne domki z ok. 1900 r.: stróża od zachodu i ogrodnika od wschodu. Opodal wsch. wjazdu zwraca uwagę budynek piekarni z końca XIX w.

Równocześnie z budową zamku powstał (również w 2 fazach) wielki zespół obiektów folwarcznych, wzniesionych z kamieni i cegieł.

Opodal folwarku znajdowała się dawniej stacja kolei wąskotorowej, po której zachował się budynek wzniesiony przed 1900 r. Dalej wzdłuż ul. Lipowej, (która pokryta jest starym brukiem) położone jest ciekawe osiedle domów dla służby pałacowej i robotników rolnych, powstałe w stylowo podobnych formach w latach 1898 - 1910; wśród nich są budynek dawnego domu starców oraz sala taneczna. W pobliżu zbiegu ulic Grodziskiej i Lipowej leży głaz narzutowy o obw. 470 cm. Jeszcze dalej na płd. zach., przy ul. Polnej, znajduje się prywatny skansen pszczelarsko - rolniczy, udostępniony do zwiedzania od 1998 r., z eksponatami zbieranymi przez ponad 50 lat. Przy drodze wylotowej do Dąbrowy w roku 1996 wybudowany został nowy kościół parafialny.

Po wsch. stronie wsi, przy drogach wylotowych w kierunku Chraplewa i Dusznik, rosną stare aleje lipowe. W odl. 1 km na wschód, w lesie obok mostku na niewielkim strumieniu, rośnie dąb z kapliczką, po którym pnie się okazały bluszcz. W takiej formie uczczono pamięć 13 - letniego Jana Bergera, zastrzelonego tu przez hitlerowców w styczniu 1945 r. Jeszcze dalej, w rozwidleniu dróg do Dusznik i Kuślina, znajdują się zabudowania leśniczówki z końca XIX w. W odl. 700 m na płn. zach. od tego miejsca leży wśród lasu trudny do odnalezienia pomnikowy głaz narzutowy o obw. 8 m.